Του Νίκου Μουζέλη *
Η κοινωνία πολιτών είναι μία έννοια που παίζει κεντρικό ρόλο σήμερα και στο επίπεδο της πολιτικής πρακτικής και σε αυτό του θεωρητικού λόγου. Οπως όλες οι βασικές έννοιες στις κοινωνικές επιστήμες, ο όρος κοινωνία πολιτών (ΚΠ) είναι πολύσημος. ηλαδή έχει διαφορετικό νόημα ανάλογα με το θεωρητικό και το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται. Ο κυρίαρχος ορισμός σήμερα εννοιολογεί την ΚΠ ως έναν τρίτο, ενδιάμεσο χώρο μεταξύ κομματικοκρατικού συστήματος και αγοράς. Αυτός ο χώρος,κανονιστικά τουλάχιστον, δεν λειτουργεί ούτε στη βάση της κομματικοκρατικής λογικής ούτε σε αυτή της αγοράς και του κέρδους. Στη χώρα μας η ΚΠ, με την παραπάνω έννοια του όρου, είναι εξαιρετικά καχεκτική. Ενας από τουςλόγους αυτής της καχεξίας έχει να κάνει με την κομματικοκρατία. Δηλαδή με την τάση των κομμάτων να διεισδύουν σε όλους τους θεσμικούς χώρους της κοινωνίας υποσκάπτοντας έτσι τις αυτόνο΅μες λογικές και αξίες τους. Στη σημερινή περίοδο της κρίσης βλέπουμε από τη μια μεριά την πλήρη απαξίωση των κομμάτων, ενώ από την άλλη η καταναλωτική κουλτούρα της αγοράς, λόγω της ένδειας μιας μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, έχει σημαντικά αμβλυνθεί. Μέσα σε αυτή την κατάσταση παρατηρούμε στον χώρο της ΚΠ και θετικές αλλά και αρνητικές εξελίξεις.
Ξεκινώνταςαπό τις τελευταίες (που αποτελούν κατά κάποιον τρόπο τη σκοτεινή πλευρά της ΚΠ) εντείνεται η πολιτική απάθεια, η παραβατικότητα, η κοινωνική ανομία και η φυγή πολλών νέων στους τεχνητούς παραδείσους των ουσιών. Εντείνεται επίσης η ισχύς ομάδων και οργανώσεων, όπως η «Χρυσή Αυγή», που προωθούν ρατσιστικές αξίες και νοοτροπίες, ενώ καταφεύγουν σε αποδιοπομπαίους τράγους για να εξηγήσουν την τωρινή δυσπραγία.
Ο εθελοντισμός
Αντιθέτως με τις παραπάνω εξελίξεις, παρατηρούμε αντιδράσεις στην κρίση που έχουν έναν πολύ πιο θετικό και αισιόδοξο χαρακτήρα. Η συρρίκνωση των κοινωνικών υπηρεσιών του κράτους οδήγησε στην ενεργοποίηση και στον πολλαπλασιασμό ομάδων βοηθείας προς άτομα που έχουν ανάγκη κοινωνικής πρόνοιας και προστασίας. Από εθελοντικές ομάδες που παρέχουν οικονομική βοήθεια, ρούχα και τρόφιμα μέχρι αυτές που προσφέρουν ιατρικές και νομικές υπηρεσίες, βλέπουμε την ανάπτυξη μιας κουλτούρας αλληλεγγύης που δεν εκδηλώνεται μέσω του κράτους αλλά πολύ πιο άμεσα και αυθόρμητα «από τα κάτω», από πολίτες που ανταποκρίνονται στον συνάνθρωπο που ζητάει βοήθεια. Ετσι μία άλλη Ελλάδα που οι περισσότεροι αγνοούσαμε πριν από την κρίση έρχεται τώρα σταδιακά στο προσκήνιο.
Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που βλέπουν με κριτικό μάτι τις παραπάνω εξελίξεις. Σε ό,τι αφορά την εθελοντική κοινωνική βοήθεια, αυτή θεωρείται πως ενθαρρύνει μια νεοφιλελεύθερη στρατηγική που στοχεύει, ανεξάρτητα από την κρίση, στο πέρασμα λειτουργιών του κοινωνικού κράτους στον ιδιωτικό τομέα. Νομ΅ίζω ότι η παραπάνω κριτική δεν ευσταθεί. Ο κοινωνικός εθελοντισμός δεν θέλει τη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας. Απλώς προσπαθεί, τόσο σε περιόδους κρίσης όσο και σε περιόδους που δεν υπάρχει κρίση, να συμπληρώσει τις κρατικές κοινωνικές υπηρεσίες με το να προσφέρει βοήθεια η οποία δεν έχει τον απρόσωπο γραφειοκρατικό χαρακτήρα της κρατικής πρόνοιας.
Ο πολιτικός ρόλος
Περνώντας τώρα από τον κοινωνικό στον πολιτικό χώρο της ΚΠ, και εδώ παρατηρούμε πολιτικοποιημένα άτομα που στρέφουν την πλάτη τους στα κόμματα και αποφασίζουν να συμμετάσχουν στον δημόσιο χώρο μέσω μη κυβερνητικών οργανώσεων. Οργανώσεων που προωθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, τον εκδημοκρατισμό των θεσμών, τη διαφάνεια στην πολιτική, την προστασία αδύναμων ομάδων από τον κρατικό αυταρχισμό, την πάταξη της διάχυτης διαφθοράς στο δημόσιο κτλ. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να αναφέρει κάποιος και τις ανεξάρτητες αρχές, οι οποίες, όταν είναι πραγματικά ανεξάρτητες από την εκάστοτε κυβέρνηση, βάζουν φρένο και στην κρατική αυθαιρεσία και στη μονοπωλιακή ασυδοσία των αγορών. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η κρίση δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη τέτοιου είδους οργανισμών που αμβλύνουν την ανισορροπία μεταξύ κράτους και κοινωνίας.
Υπάρχουν όμως και ενστάσεις εναντίον των ανεξάρτητων αρχών. Η κριτική εδώ συνίσταται στο ότι αυτές οι οργανώσεις δεν έχουν δημοκρατική νομιμοποίηση, αφού έχουν ηγεσίες που δεν εκλέγονται από τον λαό. Αρα δεν εκπροσωπούν κανέναν εκτός από τον εαυτό τους. Κανένας όμως σοβαρός αναλυτής των δημοκρατικών θεσμών δεν πρεσβεύει ότι ο μόνος τρόπος συμμετοχής στις πολιτικές διαδικασίες πρέπει να είναι αποκλειστικά μέσω κομμάτων ή δημοψηφισμάτων. Στις κοινωνίες όπου η κοινοβουλευτική δημοκρατία έχει βαθιές ρίζες οι πολίτες συμμετέχουν στον πολιτικό χώρο και μέσω μιας πληθώρας οργανώσεων που εντάσσονται στον χώρο της ΚΠ. Είναι ακριβώς όταν οι τελευταίες δεν υπάρχουν ή είναι αδύναμες που υπάρχει σοβαρό δημοκρατικό έλλειμμα, το οποίο διευρύνει το χάσμα μεταξύ κομμάτων και πολιτών.
Τέλος, στον πολιτικό χώρο της ΚΠ εντάσσεται και το κίνηματων «Αγανακτισμένων» που, όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αμφισβήτησε και τα κόμματα εξουσίας και τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές της ευρωζώνης - πολιτικές που εντείνουν την ύφεση, την ανεργία και την κοινωνικοοικονομική περιθωριοποίηση. Τα κινήματα των «Αγανακτισμένων» και στον τόπο μας και αλλού αποτελούν συνέχεια των κινημάτων τύπου Σιάτλ και Γένοβας. Παρ' όλο που αυτά δεν οδήγησαν άμεσα σε θεσμικές αλλαγές, έχουν αλλάξει την πολιτική κουλτούρα.
Εχουν οδηγήσει σε νέες μορφές και τρόπους αμφισβήτησης που αναπτύσσονται εκτός κομμάτων.Βάζουν τα θεμέλια μιας μορφής δημοκρατικής διακυβέρνησης στην οποία πέρα από τα κόμματα πρέπει να υπάρχουν και εναλλακτικοί τρόποι συμμετοχής στα κοινά. Τρόποι που δεν υποσκάπτουν αλλά που μπορούν να αναζωογονήσουν στη σημερινή συγκυρία την κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Δεν έχω χώρο για να αναφερθώ σε μη κυβερνητικές οργανώσεις στον οικολογικό καθώς και στον πολιτισμικό χώρο - που και αυτές λόγω της κρίσης αναπτύσσονται ραγδαία. Το μόνο που θέλω να τονίσω τελειώνοντας είναι πως η κρίση μέσα στα μύρια κακά που επιφέρει, έχει δημιουργήσει και θετικές συνθήκες που μπορούν να οδηγήσουν σε μια πιο ανθρώπινη, πιο δημοκρατική, πιο πολιτισμένη κοινωνία.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας της London School of Economics.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου